Cuốn Sử bịa (tiếng Anh: Pseudohistory) của Jo Hedwig Teeuwisse không phải là một tác phẩm chính thức đã xuất bản, mà dường như bạn đang nói đến một giả thuyết hay phong cách phân tích của Jo Hedwig Teeuwisse, người được biết đến nhiều hơn là một nhà sử học nghiệp dư chuyên về tư liệu hình ảnh lịch sử – đặc biệt nổi tiếng với dự án “Ghosts of History” (Spirits of the Past), nơi bà chồng ghép hình ảnh cũ và mới của các địa điểm lịch sử để tạo cảm giác “hồn ma quá khứ” vẫn hiện diện.
Tuy nhiên, nếu ta giả định “Sử bịa” là một khái niệm hoặc lối tiếp cận mà bà hay dùng, thì có thể phân tích giả thuyết theo hướng sau:
Teeuwisse không viết lịch sử theo kiểu chính sử, mà bà sử dụng hình ảnh, hiện trường, và câu chuyện của những người bình thường để “kể lại lịch sử từ bên dưới”: Giả thuyết: Lịch sử chính thống có thể là “sử bịa” nếu nó loại trừ trải nghiệm cá nhân, dân thường, hoặc những chi tiết bị xem là “không quan trọng”; Ý nghĩa: “Sử bịa” không chỉ là ngụy tạo sự kiện, mà còn là sự chọn lọc, làm mờ hoặc loại bỏ những phần của lịch sử mà hệ thống quyền lực không muốn nhớ tới.
Dự án “Ghosts of History” thể hiện con người trong khoảnh khắc lịch sử – những người lính, dân thường, trẻ em, những người đã mất hoặc bị lãng quên: Giả thuyết: Lịch sử nên là câu chuyện sống động, gần gũi, và cảm xúc – chứ không phải chỉ là con số, chiến thắng hay hiệp ước; Sử bịa xảy ra khi lịch sử bị phi nhân hóa – chỉ còn lại danh tướng, bản đồ, mốc thời gian, mà không còn linh hồn con người thật.
Teeuwisse từng lên tiếng về việc mọi người chia sẻ sai lệch hình ảnh lịch sử, hoặc diễn giải các bức ảnh sai ngữ cảnh, gây ra sự ngộ nhận: Giả thuyết: Trong thời đại số, “sử bịa” không chỉ đến từ chính quyền, mà còn đến từ chính người dùng – khi họ lan truyền các giả định sai lệch mà không kiểm chứng; Bài học: Việc phổ biến sai thông tin lịch sử, dù vô tình, cũng góp phần tạo ra một “phiên bản lịch sử thay thế” – nguy hiểm như giả sử chính trị.
Trong các bài viết của mình (được dịch sang tiếng Việt bởi Tỉnh Nguyệt Tâm), Jo Hedwig Teeuwisse không buộc tội lịch sử chính thống là dối trá, nhưng bà chỉ ra những “chuyện kể phổ biến” về lịch sử mà đa số tin là thật – dù không chính xác hoặc bị cắt xén.
“Sử bịa không phải lúc nào cũng là nói dối. Đôi khi, nó là một nửa sự thật được kể đi kể lại quá nhiều lần đến mức không ai nghĩ đến chuyện kiểm tra nó nữa.”
Sử bịa là gì?
• Những “sự thật lịch sử” đã bị hiểu sai, lặp lại sai, trình bày sai
• Những định kiến hiện đại áp đặt lên quá khứ
• Những hình ảnh phim ảnh, tranh vẽ, văn hóa đại chúng tạo ra – không dựa trên bằng chứng thực tế
Vì sao “Sử bịa” quan trọng?
• Vì nó giúp người bình thường đặt câu hỏi lại với những gì tưởng là “biết rồi”.
• Vì nó nhấn mạnh rằng: lịch sử là một tiến trình khám phá, không phải là bộ truyện cổ tích cố định.
• Và vì nó mở ra cánh cửa cho những nhân vật, nhóm người, sự kiện bị quên lãng hoặc cố tình xóa tên quay trở lại với ký ức tập thể.
Ví như Carl Benz phát minh ra ô tô, vì nó chạm đến một “sự thật lịch sử được kể lại theo cách một chiều” – tức là đúng nhưng chưa đủ, và theo phong cách của Sử bịa (như Jo Hedwig Teeuwisse và bản dịch của Tỉnh Nguyệt Tâm thường nêu), thì đây là một ví dụ điển hình về lịch sử bị đơn giản hóa để dễ kể chuyện, nhưng vô tình bóp méo toàn cảnh thực tế.
Điều gì đúng? Carl Benz đúng là người đã phát minh ra chiếc ô tô có động cơ đốt trong hoạt động độc lập và được cấp bằng sáng chế đầu tiên vào năm 1886: Benz Patent-Motorwagen. Đây là cột mốc quan trọng, không phủ nhận.
Nhưng điều gì bị bỏ quên trong “sử bịa”? Ô tô không phải do một mình Carl Benz tạo ra
• Nhiều kỹ sư khác cùng thời cũng phát triển các thiết bị tương tự:
o Gottlieb Daimler và Wilhelm Maybach (động cơ nhỏ, nhẹ)
o Émile Roger (giúp Benz sản xuất ở Pháp)
o Siegfried Marcus, người Áo, đã chế tạo phương tiện gắn động cơ đốt trong trước cả Benz (~1870)
• Nhưng vì họ không đăng ký bằng sáng chế sớm hoặc không thương mại hóa tốt, nên bị “ra rìa” trong câu chuyện đại chúng.
➤ Sử bịa ở đây không phải là bịa đặt Carl Benz, mà là lược bỏ những người khác để tạo ra một hình ảnh dễ nhớ: “Người phát minh ra ô tô.”
“Carl Benz phát minh ô tô” là một sự thật không trọn vẹn – được kể lại như thể phát minh là kết quả của thiên tài cá nhân, đơn độc và tất yếu, trong khi lịch sử thực tế phức tạp hơn, tập thể hơn và giàu tính ngẫu nhiên hơn.
“Sử Bịa” không phủ nhận lịch sử chính thống – mà yêu cầu chúng ta đối xử với nó bằng sự cẩn trọng và tinh thần tự vấn.
Jo Hedwig Teeuwisse không làm “sử học học thuật” – bà làm điều thậm chí còn cấp thiết hơn trong thời đại mạng xã hội: giúp mọi người nhìn ra đâu là sự thật, đâu là truyền thuyết được kể lại quá lâu đến mức trở thành “hiển nhiên”.
Theo Quyên Lê
